You searched for: takbo (Tagalog - Cebuano)

pag takbo
cuabuano

takbo meron momo
takbo

takbo may pang ulam na
takbo may pang ulam na

takbo andyan na si xion
bisaya

nakipagbaka ako ng mabuting pakikipagbaka, natapos ko na ang aking takbo, iningatan ko ang pananampalataya:
gibugno ko na ang maayong pakigbugnoay, natapus ko na ang akong pagdalagan sa lumba, gikabantayan ko ang pagtoo.

na gaya ng kasintahang lalake na lumalabas mula sa kaniyang silid. at nagagalak na gaya ng malakas na tao na tatakbo ng kaniyang takbo.
nga ingon sa usa ka kaslonon nga nagagula gikan sa iyang higdaanan, ug nagakalipay siya ingon sa usa ka tawong kusgan sa pagdalagan sa iyang dalaganan.

at sinabi niya sa kaniyang bataan, takbo, hanapin mo ngayon ang mga palaso na aking ipinana. at pagtakbo ng bataan, kaniyang ipinana ang palaso sa dako roon niya.
ug iyang giingon ang iyang bata: dalagan, pangitaon mo karon ang udyong nga akong gipana. ug sa nagadalagan ang bata iyang gipana ang usa ka udyong sa unahan niya.

at sinabi ng bantay, inaakala ko na ang takbo ng una ay gaya ng takbo ni ahimaas na anak ni sadoc. at sinabi ng hari, siya'y mabuting lalake at napariritong may mabuting balita.
ug ang magbalantay miingon: gihunahuna ko nga ang dinalaganan sa labing una sama sa dinalaganan ni ahimaas, ang anak nga lalake ni sadoc. ug ang hari miingon: siya usa ka maayong tawo, ug nag-anhi sa pagdala sa mga maayong balita.

batas at karapatan sa reproductive health ano ang reproductive health? ang reproductive health o rh ay ang kalusugan ng sistema at proseso ng reproduksyon ng babae’t lalaki. binubuo ang nasabing sistema ng panlabas at panloob na ari o sex organ. kasama naman sa proseso ang sex o pagtatalik; pagbubuntis at panganganak, kasama ang sariling pagkontrol nito; at lahat ng problema sa paggana ng sistema, gaya ng pagkabaog, impeksyon sa ari, sekswal na abuso at karahasan, kanser sa ari at suso, at iba pa. bakit mahalaga ang rh? maraming matinding problema sa rh sa pilipinas at buong mundo. sa rh umiikot ang haba o kalidad ng buhay ng maraming tao, lalo na ng kababaihan. sa pilipinas, pinakamatindi ang sumusunod: 1) pagkamatay ng kababaihan mula sa pagbubuntis at panganganak; 2) pagkamatay ng kalalakihan mula sa acquired immune deficiency syndrome (aids); 3) pagdami ng teenager at bata na nabubuntis at nagkakaimpeksyon sa ari; at 4) napakaraming di-planadong pagbubuntis, higit lalo sa mahihirap. mula sa di-planadong pagbubuntis, marami ang natutulak sa lihim na pagpapalaglag at mga peligro na kadikit nito. dahil naman sa di-planadong pagsilang, marami ang lalo pang nagigipit sa kabuhayan. narito ang ilang patunay ng kahalagahan ng rh sa pilipinas: mga nanay na namamatay. tinatayang may 4,000 kababaihang namamatay taun-taon dahil sa kumplikasyon ng pagbubuntis at panganganak. tampok dito ang matinding pagdurugo, altapresyon na may pangingisay (eclampsia), impeksyon, baradong panganganak, at di-ligtas na pagpapalaglag. sa bawat isang inang pumapanaw, mga tatlong sanggol ang namamatay din dahil hindi na kaya ng katawan ng nanay, o dahil hindi ligtas ang paraan ng pagpapaanak. pagdami ng hiv at aids. mabilis ang pagtaas ng impeksyon mula sa human immunodeficiency virus (hiv) simula 2006 hanggang ngayon. sa pakikipag-sex nahawa ang sobra sa 90%. lalaki ang karamihan. dahil sa mga limitasyon ng pagsubaybay, higit na mas marami pa sa naitala na 16,000 ang may hiv. hanggang ngayon, wala pa ring pampawi o cure sa hiv. pampabagal lang ng takbo ng impeksyon ang kasalukuyang mga gamot. mga teenager at batang nabubuntis at nagkaka-impeksyon. mataas ang bilang ng teenager o mas bata pang lalaki at babaeng nakikipagtalik nang walang proteksyon. lantad sila sa impeksyon at di-planadong pagbubuntis. dahil dito, maraming teenager ang tinatayang may sexually transmitted infection o sti—gaya ng tulo, herpes, kulugo sa ari, hiv at marami pang iba. mahigit 200,000 teenager o mas bata pang babae ang nanganak noong 2010, ayon sa naitala lang ng gobyerno. para sa ilan, ikalawa hanggang limang anak na ang iniluwal nila. mas bata pa sa 15 ang mahigit 1,000. maraming di-planadong pagbubuntis. mga 54% ng pagbubuntis sa pilipinas ang di-planado, katumbas ng 1.9 milyon noong 2009. di-planadong pagsilang o pagpapalaglag ang resulta. mga 500,000 ang nagpalaglag noong 2011, na nauwi sa pagkaospital ng 100,000 at pagkamatay ng 1,000. kung may epektibong family planning o kontraseptibo ang lahat ng ayaw nang manganak, mga 85% ng aborsyon ang maiiwasan. ano ang programa sa rh? ang programa sa rh ay nasa sentro ng isang malawak na programa ng united nations (un) sa “populasyon at kaunlaran” na binuo noong 1994. sumali dito ang pilipinas. kasama sa mga nais gawin ang pagtiyak ng edukasyon para sa lahat, mula elementarya; pagkakapantay ng kababaihan at kalalakihan; pagbawas sa namamatay na kababaihang buntis at mga sanggol; pagtiyak na abot-kamay ang serbisyong rh; at tuloy-tuloy na pag-unlad ng ekonomiya ng mga bansa. sa programang ito sumandig ang walong millennium development goals (mdg) ng un na pinagkaisahan noong 2000. dapat makamit ang mga ito sa 2015. sentro sa programa sa rh ang karapatan ng bawat taong magpasya tungkol sa reproduksyon nang hindi minamaliit, pinipilit o dinadahas. kasama rito ang karapatang magpasya sa bilang at agwat ng anak, na kadikit sa kakayahang mag-family planning kung gusto; ang kakayahang magbuntis at makaiwas sa pagkabaog; ang makaraos sa pagbubuntis at panganganak, at makapagluwal ng malusog na sanggol. kasama rin ang karapatan sa buhay-sekswal na kasiya-siya at ligtas—malayo sa impeksyon at di-planadong pagbubuntis—at may angkop na serbisyong rh na abot-kamay, de-kalidad at gumagalang sa dignidad ng tao. meron bang programa sa rh sa pilipinas? noong 1998, naglatag ng polisiya ang department of health (doh) na nagtayo ng programa sa rh na may 10 elemento: pagkalinga sa mga babaeng buntis hanggang pagkapanganak, at sa mga sanggol nila; pagpaplano ng pamilya; pag-iwas at paglunas sa mga kumplikasyon ng di-ligtas na pagpapalaglag; pag-iwas at paglunas sa impeksyon mula sa sex, pati hiv at aids; edukasyon sa sekswalidad; paglunas sa mga problemang sekswal at kahirapang magbuntis; pag-iwas at paglunas sa kanser sa sistemang reproduktibo at iba pang problema nito; paglunas at pagpayo sa kababaihan at batang nada¬dahas; pagpalahok sa kalalakihan at pagtugon sa problemang rh nila; at pagtugon sa problemang rh ng mga nagdadalaga at nagbibinata. ano ang nangyari sa programa sa rh? inayawan ito ni dating presidente arroyo at unti-unting winala noong 2001-2010. nanaig ang mga kontra-rh na lider-katoliko, na ayaw sa modernong family planning, condom, edukasyon sa sekswalidad, serbisyong rh sa kabataan, at paglunas sa kumplikasyon ng aborsyon. napigilan nila ang programa kahit pabor dito ang sobra 70% ng mga pilipino, ayon sa mga survey ng social weather station at pulse asia. ano ang rh law? ang republic act 10354 o mas kilala bilang rh law ang nag-aatas na magka-permanenteng programa sa rh ang gobyerno. kasama sa mga prinsipyo ng batas ang sariling pagpili batay sa tamang impormasyon; ang pagpatupad ng mga karapatang pantao kaugnay ng rh; ang mahusay, abot-kaya at abot-kamay na mga serbisyong rh, lalo na para sa kababaihan at mga nasa kagipitan; at ang aktibong paglahok ng organisadong mamamayan (civil society organizations). kasama sa mga dapat pangunahing makinabang ang mahihirap na kababaihan at pamilya; kabataan; may kapansanan; at naninirahan sa liblib na lugar. ano ang pangunahing laman ng batas? may limang usapin na tinututukan ang batas: 1) ang pangangalaga sa mga buntis, nanganganak at kapapanganak para mabawasan ang pagkamatay ng mga ina at sanggol; 2) ang paglatag ng abot-kamay na serbisyong family planning na maraming pagpipilian, ligtas, epektibo at hindi nakakalaglag; 3) ang pagtiyak na maging abot-kamay at libre ang mga serbisyong rh, lalo sa mahihirap ; 4) ang pagbibigay sa kabataan ng edukasyon sa rh at sekswalidad na angkop sa edad at pag-iisip, para mabawasan ang nagkaka-impeksyon mula sa sex, kasama ang hiv at aids; nabubuntis nang di-planado; at nakakaranas ng sekswal na pagmamaliit, pamimilit at pandarahas; at 5) proteksyon ng rh law at mga bawal gawin. narito ang mahahalagang detalye ng bawat isa: pangangalaga sa mga buntis, nanganganak at kapapanganak mga health professional para sa skilled birth attendance. dapat mag-empleyo ang gobyerno ng sapat na bilang ng mga midwife, nurse o doctor na bihasang magpaanak. magbibigay ang doh ng dagdag na pondo at iba pang tulong sa mga lokal na gobyerno para matupad ito. mga midwife at nurse na kayang magbigay ng pang-emerhensyang gamot para sa kumplikasyon ng panganganak. bibigyan sila ng pagsasanay, certificate sa makakapasa, at papayagan sa mga lugar na di-maabot ng duktor. magnesium sulfate, oxytocin at iba pang katulad na gamot ang maipapagamit. emergency obstetric and newborn care (emonc). dapat magtayo o magpalakas ng emonc na pagamutan sa mga lugar na inaral at pinili. kailangan may sapat na tauhan, kagamitan at supplies ang mga ito. may bemonc (basic emonc) na mas marami at kalat, na kayang gawin ang mga ito: magbigay ng mga gamot na de-iniksyon o suwero gaya ng antibiotic at pampahinto ng kombulsyon o pagdurugo; magpaanak gamit ang forceps o suction kung hirap lumabas; magtanggal ng naiwang inunan, gaya ng raspa; mag-resuscitate (pangunang lunas para magkamalay) sa bagong silang na sanggol, kasama ang pagbigay ng tamang init; at pagsalin ng dugo kung kakayanin. may cemonc (comprehensive emonc) sa mga level i (hal. district) at level ii (hal. provincial) na ospital. dagdag sa nagagawa sa bemonc, kaya sa cemonc na mag-imbak at magsalin ng dugo; mag-caesarean section iba pang ispesyalistang hakbang sa pagpa¬paanak; lunasan ang impeksyon at magbigay ng oxygen sa bagong silang na sanggol. titiyaking gumagana at madaling abutin ang mga pagamutang ito dalawang taon matapos maipasa ang rh law. maternal, infant at fetal death review. dapat gawin ang mga ito taun-taon sa pambansa at mga lokal na gobyerno, ospital at pagamutan. aaralin ang mga dahilan ng pagkamatay ng kababaihan, sanggol at pinagbubuntis—problemang medikal man o panlipunan—para hindi na maulit pa. magbubuo ng grupong pambansa, probinsya at lungsod para rito. paglatag ng abot-kamay na serbisyong family planning (fp) mga pagamutan. dapat magbigay ang lahat ng pagamutan ng gobyerno ng kumpleto, mahusay at ginusto na serbisyong fp, kasama ang pagpayo at pagbigay ng iba’t ibang paraan, artificial man o natural. papayagang umayaw magbigay ng fp ang mga pagamutan o ospital na pag-aari at patakbo ng grupong relihiyoso, o yung may ispesyalisadong serbisyo na hindi para sa buntis o nanganganak (hal. pagamutan para sa mata), at mga health provider na may pananampalataya laban sa nasabing serbisyo. pero may mga kondisyon ito, na tinatalakay sa p. 18-19. mga menor de edad. sa mga edad 17 pababa na nasa pagamutan ng gobyerno, puwede lamang bigyan ng serbisyong fp kung may nakasulat na pahintulot ng magulang o guardian. pero may karapatan sila sa tamang impormasyon at pagpayo, kahit walang nasabing pahintulot. food and drugs authority (fda). kailangan i-certify ng fda na ligtas, epektibo at hindi nakakapalaglag ang gamit sa fp para makapasok sa programa o maisali sa philippine national drug formulary (pndf). mahahalagang gamot ang nasa pndf—pinakaligtas, epektibo at sulit—at siyang pangunahing binibili ng gobyerno. pagbili at pamamahagi. kapag pasado na sa fda, dapat bumili ang doh ng mga gamit sa fp, magbahagi sa mga pagamutan ng gobyerno, at subaybayan ang paggamit. puwede ring magkusa ang mga lokal na gobyerno na bumili ng sarili nilang gamit sa fp. hindi pinapayagang bumili ng emergency contraceptive pills o ecp ang gobyerno. pinipigilan ng ecp ang pagbubuntis sa paraan na katulad ng ordinaryong pills. pero iniinom ito sa panahon ng emergency—tapos na ang sex at walang proteksyon. halimbawa nito: pinilit o ginahasa ang babae, o nabutas ang condom habang nagsesex. oryentasyon sa ikakasal. kailangang dumaan ang lahat ng ikakasal sa responsible parenthood at family planning orientation ng lokal na gobyerno at mabigyan ng certificate bago ikasal. may parusa ang pagpeke ng nasabing certificate. paglaban sa kahirapan. iuugnay ng gobyerno ang programa sa fp sa mga programa laban sa kahirapan, gaya ng national household targeting system for poverty reduction (nhts-pr) at pantawid pamilyang pilipino program (4ps). halimbawa, lahat ng pamilyang nasa nhts-pr ay ipinasok sa philhealth, at sinasagot nito ang bahagi o lahat ng gastos sa fp o rh na mga serbisyo. pagtiyak na maging abot-kamay at libre ang mga serbisyong rh, lalo sa mahihirap philhealth. dapat maglaan ang philhealth ng pinakamataas na benepisyo para sa mga seryoso at nakamamatay na kundisyong rh—gaya ng hiv at aids, kanser sa suso at ari, kumplikasyon ng pagbubuntis at panganganak, at ibang kundisyon kaugnay ng menopause. mobile health care service (mhcs). maaaring maglaan ang pambansa o lokal na gobyerno ng mhcs—mga sasakyang panglupa o tubig na mag¬dadala ng impormasyon, gamit at serbisyong rh sa mga lugar na nangangailangan. katuwang ito ng mga ospital sa probinsya, lungsod, distrito o munisipyo. tatauhan ito ng mga skilled health provider at may mga gamit pang-edukasyon gaya ng telebisyon. teknikal na tulong at mga barangay health worker (bhw). sagutin ng doh ang pagbibigay ng impormasyon at pagsasanay sa mga lokal na gobyerno. sagot naman ng mga lokal na gobyerno, gamit ang teknikal na tulong ng doh, ang pagsasanay sa mga bhw at iba pang nagboboluntaryo para ipalaganap ang rh. magbibigay ang doh ng kagamitan at supply para sa mga bhw para matupad nila ng mas epektibo ang gawain. maglalabas ang pambansang gobyerno ng iba pang tulong para sa mga bhw, posible pati pandagdag sa honorarium. mga taong may kapansanan. sisikapin ng mga lungsod at munisipyo na matanggal ang mga hadlang sa rh sa mga taong may kapansanan. gagawin ito sa pamamagitan ng pisikal na pag-aayos (hal. rampa at wheelchair) at transportasyon para mas madaling maabot ang mga lugar na may impormasyon, supply at serbisyo; pagpa-angkop ng mga kagamitan at proseso; pagpadami ng impormasyon na naka-braille (para sa bulag), sign language (para sa bingi); at simpleng salita at mga larawan (sa hindi nakakabasa); patuloy na edukasyon sa mga health worker tungkol sa kalagayan at karapatan ng mga taong may kapansanan; at pagtaas ng kaalaman ng publiko at pagtanggal ng diskriminasyon. pagpapalaganap ng impormasyon. dapat magpatakbo ang doh at mga lokal na gobyerno ng malakas at tuloy-tuloy na kampanya gamit ang iba’t ibang midya at paraan ng pagpapaliwanag. layon nito na tumaas ang kaalamang publiko tungkol sa pagproteksyon at pagpalaganap ng rh at karapatan sa rh. regular na rerepasuhin ang mga materyal ng kampanya para matiyak na mabisa at makabuluhan. pagbibigay sa kabataan ng edukasyon tungkol sa rh at sekswalidad na angkop sa edad at pag-iisip angkop sa mga adolescent o kabataang edad 10-19 ang edukasyon na dapat ibigay ng gobyerno. magsasanay ng mga guro na magtuturo. gagawin kapwa sa regular at alternatibong sistema ng edukasyon. ipapaloob ang usaping rh at sekswalidad sa angkop na mga aralin gaya ng values formation o pagkilala sa tama’t mali; pagprotekta sa sarili laban sa diskriminasyon; sekswal na pang-aabuso at karahasan laban sa kababaihan at kabataan, at iba pang katulad na karahasan; pagbubuntis ng teenager o bata; mga pagbabago sa katawan, damdamin at relasyon-sa-lipunan ng mga adolescent; karapatan ng kababaihan at mga bata; responsableng asal ng kabataan; pagiging lalaki’t babae at pagsulong sa lipunan; at pagiging responsableng magulang. department of education ang gagawa ng kurikulum na gagamitin ng lahat ng paaralang pampubliko. puwede ring gamitin ng mga pribadong paaralan ang nasabing kurikulum. sa bawat antas, ikokonsulta ang laman at paraan ng pagturo sa mga magulang, guro, grupong pangkomunidad at ibang interesadong grupo. proteksyon ng rh law at mga bawal gawin health provider. kung nasa emergency o manganganib ang buhay ng pasyente, bawal tumanggi na magbigay ng serbisyong rh ang kahit sinong health provider, nasa pribadong sektor man o gobyerno, na may kakayahang magbigay. halimbawa, dapat tanggapin nang maayos at lunasan ang nagpalaglag na dinudugo o may ibang komplikasyon. bawal magbigay ng maling impormasyon, emergency man o hindi. pinag-iba ng korte suprema ang pag-ayaw magbigay ng impormasyon sa pagbigay ng maling impormasyon. kung nais tumanggi ng health provider na magbigay ng impormasyon, referral o serbisyo, kailangan na: a) nakarehistro siya sa doh bilang “conscientious objector” o tumatanggi dahil may malalabag na pananampalataya; b) bukas sa mga pasyente ang ganoong pagtanggi sa pamamagitan ng nakapaskel na impormasyon; at c) nakalista ang mga serbisyong ayaw niyang ibigay. kung hindi ginawa ang tatlong hakbang bago tumanggi, may paglabag sa batas ang health provider. mga ospital at pagamutang pribado. katulad ng health provider, bawal tumanggi na magserbisyo kung nasa emergency o manganganib ang buhay ng pasyente. bawal din magbigay ng maling impormasyon, emergency man o hindi. kung nais ng pamunuan na tumanggi ang buong pagamutan na magbigay ng impormasyon, referral o serbisyo, kailangan nilang: a) magbigay ng katibayan na pag-aari ito at nasa pamamahala ng relihiyosong grupo, o kaya ay isa itong specialty hospital (pili lamang ang serbisyo) na hindi para sa buntis o nanganganak; b) ipatala sa doh ang mga fp na ayaw nilang ibigay at dahilan kung bakit; at c) maglagay sa pasukan ng pagamutan ng malinaw na talaan ng mga serbisyong rh na hindi binibigay. kung hindi ginawa ang tatlong hakbang bago tumanggi, may paglabag sa batas. opisyal ng gobyerno, halal o tinakda, na tungkulin ipatupad ang batas. personal mang gagawin o ipapagawa sa tauhan, hindi puwedeng “ipagbawal o gipitin” ang pagbibigay ng legal at ligtas na serbisyong rh, kasama na ang fp. bawal ding gumamit ng “puwersa, pamimilit o panunuhol” para mag-rh na serbisyo ang tao. bawal din na “umayaw maglaan, mag-aproba o maglabas ng budget” para sa serbisyong rh. bahagi ang mga ito ng sec. 23-b ng batas na pinanatili ng supreme court. pero maaaring maging “conscientious objector” ang mga opisyal ng gobyerno. ito ang pasya ng supreme court sa pagtanggal nito ng parusa sa opisyal na “hindi susuporta” sa mga programang rh o sa “gagawa ng anumang bagay na hadlang” sa pagpapatupad ng batas. bilang “conscientious objector,” maaari lamang silang tumangging magbigay ng rh na impormasyon, referral o serbisyo sa mga pasyenteng wala sa emerhensya o hindi manganganib ang buhay. bawal pa ring magbigay ng maling impormasyon. maaaring gawin ito ng mga opisyal ng health department (hal. city o municipal health officer), opisyal ng pampublikong ospital, o opisyal ng gobyerno na manggagamot at tumitingin pa rin ng pasyente. natalakay na sa taas (p. 18) ang mga dapat nilang gawin bago makatanggi. employer. bawal ang pagpilit sa isang aplikante o empleyado na gumamit o hindi gumamit ng fp bilang kundisyon para matanggap o makapagpatuloy sa trabaho, itaas ang puwesto o mabigyan ng benepisyo. bawal din gamitin ang pagbubuntis o bilang ng anak na batayan para hindi tanggapin o kaya ay tanggalin sa trabaho. kahit sino. bawal magpeke ng certification mula sa lokal na family planning office na nakatanggap ng impormasyon sa rh bago magpakasal. kompanya, ahente o distributor ng gamot, lokal man o dayuhan. bawal ang direkta o indirektang sabwatan sa mga opisyal ng gobyerno sa pagbili, pagbahagi at pagbenta ng mga gamit para sa modernong fp. saang antas ng sistemang pangkalusugan puwedeng makakuha ng serbisyong rh? ayon sa implementing rules and regulations, ilalatag ng doh at mga lokal na gobyerno ang service delivery network—mga provider at serbisyong ibibigay—mula barangay health station hanggang ospital. narito ang minimum na serbisyong rh sa bawat antas: barangay health station (bhs) • impormasyon tungkol sa fp, tamang panganganak at magpapaanak, nutrisyon sa bata, pagpapasuso, pangangalaga sa buntis at kasisilang na sanggol, kalusugan at rh ng kabataan, atbp. • pagkausap at pagpayo (counseling) • pagpapasimula at pag-dispense ng mga injectable, pills, condom, gamit sa natural fp, bakuna, bitamina't mineral, atbp. mga health professional na nakapagsanay ang gagawa. • pagpapatuloy ng pag-supply ng pills at condom ng mga boluntaryong tauhan (mga bhw atbp.) • referral sa tubal ligation, vasectomy, komplikadong pagbubuntis at iba pang hindi kaya ng bhs • pagkilala, tala, ulat at refer ng mga pandarahas sa kababaihan, bata at katulad na kaso iba pang pagamutan para sa primary care gaya ng rhu (rural health unit) o malaking health center • lahat ng nagagawa ng bhs • pagkausap, pagpayo at referral sa hirap magbuntis, kabataang may problema sa rh, may problema sa pag-iisip • pagkabit at tanggal ng iud • pangangalaga sa iba’t ibang sakit ng mga bata • screening at paglunas ng mga impeksyon sa ari o mula sa pagtatalik • para sa mga babaeng nagpalaglag, pagkilala, paglunas at referral, na hindi mapanghusga • iba’t ibang screening, gaya ng pap smear, eksaminasyon sa suso, atbp. • pagsisikap na magawa pa ito, ayon sa pangangailangan ◦ pagpapaanak; prenatal at postnatal na pangangalaga ◦ pangangal
batas at karapatan sa reproductive health ano ang reproductive health? ang reproductive health o rh ay ang kalusugan ng sistema at proseso ng reproduksyon ng babae’t lalaki. binubuo ang nasabing sistema ng panlabas at panloob na ari o sex organ. kasama naman sa proseso ang sex o pagtatalik; pagbubuntis at panganganak, kasama ang sariling pagkontrol nito; at lahat ng problema sa paggana ng sistema, gaya ng pagkabaog, impeksyon sa ari, sekswal na abuso at karahasan, kanser sa ari at suso, at iba pa. bakit mahalaga ang rh? maraming matinding problema sa rh sa pilipinas at buong mundo. sa rh umiikot ang haba o kalidad ng buhay ng maraming tao, lalo na ng kababaihan. sa pilipinas, pinakamatindi ang sumusunod: 1) pagkamatay ng kababaihan mula sa pagbubuntis at panganganak; 2) pagkamatay ng kalalakihan mula sa acquired immune deficiency syndrome (aids); 3) pagdami ng teenager at bata na nabubuntis at nagkakaimpeksyon sa ari; at 4) napakaraming di-planadong pagbubuntis, higit lalo sa mahihirap. mula sa di-planadong pagbubuntis, marami ang natutulak sa lihim na pagpapalaglag at mga peligro na kadikit nito. dahil naman sa di-planadong pagsilang, marami ang lalo pang nagigipit sa kabuhayan. narito ang ilang patunay ng kahalagahan ng rh sa pilipinas: mga nanay na namamatay. tinatayang may 4,000 kababaihang namamatay taun-taon dahil sa kumplikasyon ng pagbubuntis at panganganak. tampok dito ang matinding pagdurugo, altapresyon na may pangingisay (eclampsia), impeksyon, baradong panganganak, at di-ligtas na pagpapalaglag. sa bawat isang inang pumapanaw, mga tatlong sanggol ang namamatay din dahil hindi na kaya ng katawan ng nanay, o dahil hindi ligtas ang paraan ng pagpapaanak. pagdami ng hiv at aids. mabilis ang pagtaas ng impeksyon mula sa human immunodeficiency virus (hiv) simula 2006 hanggang ngayon. sa pakikipag-sex nahawa ang sobra sa 90%. lalaki ang karamihan. dahil sa mga limitasyon ng pagsubaybay, higit na mas marami pa sa naitala na 16,000 ang may hiv. hanggang ngayon, wala pa ring pampawi o cure sa hiv. pampabagal lang ng takbo ng impeksyon ang kasalukuyang mga gamot. mga teenager at batang nabubuntis at nagkaka-impeksyon. mataas ang bilang ng teenager o mas bata pang lalaki at babaeng nakikipagtalik nang walang proteksyon. lantad sila sa impeksyon at di-planadong pagbubuntis. dahil dito, maraming teenager ang tinatayang may sexually transmitted infection o sti—gaya ng tulo, herpes, kulugo sa ari, hiv at marami pang iba. mahigit 200,000 teenager o mas bata pang babae ang nanganak noong 2010, ayon sa naitala lang ng gobyerno. para sa ilan, ikalawa hanggang limang anak na ang iniluwal nila. mas bata pa sa 15 ang mahigit 1,000. maraming di-planadong pagbubuntis. mga 54% ng pagbubuntis sa pilipinas ang di-planado, katumbas ng 1.9 milyon noong 2009. di-planadong pagsilang o pagpapalaglag ang resulta. mga 500,000 ang nagpalaglag noong 2011, na nauwi sa pagkaospital ng 100,000 at pagkamatay ng 1,000. kung may epektibong family planning o kontraseptibo ang lahat ng ayaw nang manganak, mga 85% ng aborsyon ang maiiwasan. ano ang programa sa rh? ang programa sa rh ay nasa sentro ng isang malawak na programa ng united nations (un) sa “populasyon at kaunlaran” na binuo noong 1994. sumali dito ang pilipinas. kasama sa mga nais gawin ang pagtiyak ng edukasyon para sa lahat, mula elementarya; pagkakapantay ng kababaihan at kalalakihan; pagbawas sa namamatay na kababaihang buntis at mga sanggol; pagtiyak na abot-kamay ang serbisyong rh; at tuloy-tuloy na pag-unlad ng ekonomiya ng mga bansa. sa programang ito sumandig ang walong millennium development goals (mdg) ng un na pinagkaisahan noong 2000. dapat makamit ang mga ito sa 2015. sentro sa programa sa rh ang karapatan ng bawat taong magpasya tungkol sa reproduksyon nang hindi minamaliit, pinipilit o dinadahas. kasama rito ang karapatang magpasya sa bilang at agwat ng anak, na kadikit sa kakayahang mag-family planning kung gusto; ang kakayahang magbuntis at makaiwas sa pagkabaog; ang makaraos sa pagbubuntis at panganganak, at makapagluwal ng malusog na sanggol. kasama rin ang karapatan sa buhay-sekswal na kasiya-siya at ligtas—malayo sa impeksyon at di-planadong pagbubuntis—at may angkop na serbisyong rh na abot-kamay, de-kalidad at gumagalang sa dignidad ng tao. meron bang programa sa rh sa pilipinas? noong 1998, naglatag ng polisiya ang department of health (doh) na nagtayo ng programa sa rh na may 10 elemento: pagkalinga sa mga babaeng buntis hanggang pagkapanganak, at sa mga sanggol nila; pagpaplano ng pamilya; pag-iwas at paglunas sa mga kumplikasyon ng di-ligtas na pagpapalaglag; pag-iwas at paglunas sa impeksyon mula sa sex, pati hiv at aids; edukasyon sa sekswalidad; paglunas sa mga problemang sekswal at kahirapang magbuntis; pag-iwas at paglunas sa kanser sa sistemang reproduktibo at iba pang problema nito; paglunas at pagpayo sa kababaihan at batang nada¬dahas; pagpalahok sa kalalakihan at pagtugon sa problemang rh nila; at pagtugon sa problemang rh ng mga nagdadalaga at nagbibinata. ano ang nangyari sa programa sa rh? inayawan ito ni dating presidente arroyo at unti-unting winala noong 2001-2010. nanaig ang mga kontra-rh na lider-katoliko, na ayaw sa modernong family planning, condom, edukasyon sa sekswalidad, serbisyong rh sa kabataan, at paglunas sa kumplikasyon ng aborsyon. napigilan nila ang programa kahit pabor dito ang sobra 70% ng mga pilipino, ayon sa mga survey ng social weather station at pulse asia. ano ang rh law? ang republic act 10354 o mas kilala bilang rh law ang nag-aatas na magka-permanenteng programa sa rh ang gobyerno. kasama sa mga prinsipyo ng batas ang sariling pagpili batay sa tamang impormasyon; ang pagpatupad ng mga karapatang pantao kaugnay ng rh; ang mahusay, abot-kaya at abot-kamay na mga serbisyong rh, lalo na para sa kababaihan at mga nasa kagipitan; at ang aktibong paglahok ng organisadong mamamayan (civil society organizations). kasama sa mga dapat pangunahing makinabang ang mahihirap na kababaihan at pamilya; kabataan; may kapansanan; at naninirahan sa liblib na lugar. ano ang pangunahing laman ng batas? may limang usapin na tinututukan ang batas: 1) ang pangangalaga sa mga buntis, nanganganak at kapapanganak para mabawasan ang pagkamatay ng mga ina at sanggol; 2) ang paglatag ng abot-kamay na serbisyong family planning na maraming pagpipilian, ligtas, epektibo at hindi nakakalaglag; 3) ang pagtiyak na maging abot-kamay at libre ang mga serbisyong rh, lalo sa mahihirap ; 4) ang pagbibigay sa kabataan ng edukasyon sa rh at sekswalidad na angkop sa edad at pag-iisip, para mabawasan ang nagkaka-impeksyon mula sa sex, kasama ang hiv at aids; nabubuntis nang di-planado; at nakakaranas ng sekswal na pagmamaliit, pamimilit at pandarahas; at 5) proteksyon ng rh law at mga bawal gawin. narito ang mahahalagang detalye ng bawat isa: pangangalaga sa mga buntis, nanganganak at kapapanganak mga health professional para sa skilled birth attendance. dapat mag-empleyo ang gobyerno ng sapat na bilang ng mga midwife, nurse o doctor na bihasang magpaanak. magbibigay ang doh ng dagdag na pondo at iba pang tulong sa mga lokal na gobyerno para matupad ito. mga midwife at nurse na kayang magbigay ng pang-emerhensyang gamot para sa kumplikasyon ng panganganak. bibigyan sila ng pagsasanay, certificate sa makakapasa, at papayagan sa mga lugar na di-maabot ng duktor. magnesium sulfate, oxytocin at iba pang katulad na gamot ang maipapagamit. emergency obstetric and newborn care (emonc). dapat magtayo o magpalakas ng emonc na pagamutan sa mga lugar na inaral at pinili. kailangan may sapat na tauhan, kagamitan at supplies ang mga ito. may bemonc (basic emonc) na mas marami at kalat, na kayang gawin ang mga ito: magbigay ng mga gamot na de-iniksyon o suwero gaya ng antibiotic at pampahinto ng kombulsyon o pagdurugo; magpaanak gamit ang forceps o suction kung hirap lumabas; magtanggal ng naiwang inunan, gaya ng raspa; mag-resuscitate (pangunang lunas para magkamalay) sa bagong silang na sanggol, kasama ang pagbigay ng tamang init; at pagsalin ng dugo kung kakayanin. may cemonc (comprehensive emonc) sa mga level i (hal. district) at level ii (hal. provincial) na ospital. dagdag sa nagagawa sa bemonc, kaya sa cemonc na mag-imbak at magsalin ng dugo; mag-caesarean section iba pang ispesyalistang hakbang sa pagpa¬paanak; lunasan ang impeksyon at magbigay ng oxygen sa bagong silang na sanggol. titiyaking gumagana at madaling abutin ang mga pagamutang ito dalawang taon matapos maipasa ang rh law. maternal, infant at fetal death review. dapat gawin ang mga ito taun-taon sa pambansa at mga lokal na gobyerno, ospital at pagamutan. aaralin ang mga dahilan ng pagkamatay ng kababaihan, sanggol at pinagbubuntis—problemang medikal man o panlipunan—para hindi na maulit pa. magbubuo ng grupong pambansa, probinsya at lungsod para rito. paglatag ng abot-kamay na serbisyong family planning (fp) mga pagamutan. dapat magbigay ang lahat ng pagamutan ng gobyerno ng kumpleto, mahusay at ginusto na serbisyong fp, kasama ang pagpayo at pagbigay ng iba’t ibang paraan, artificial man o natural. papayagang umayaw magbigay ng fp ang mga pagamutan o ospital na pag-aari at patakbo ng grupong relihiyoso, o yung may ispesyalisadong serbisyo na hindi para sa buntis o nanganganak (hal. pagamutan para sa mata), at mga health provider na may pananampalataya laban sa nasabing serbisyo. pero may mga kondisyon ito, na tinatalakay sa p. 18-19. mga menor de edad. sa mga edad 17 pababa na nasa pagamutan ng gobyerno, puwede lamang bigyan ng serbisyong fp kung may nakasulat na pahintulot ng magulang o guardian. pero may karapatan sila sa tamang impormasyon at pagpayo, kahit walang nasabing pahintulot. food and drugs authority (fda). kailangan i-certify ng fda na ligtas, epektibo at hindi nakakapalaglag ang gamit sa fp para makapasok sa programa o maisali sa philippine national drug formulary (pndf). mahahalagang gamot ang nasa pndf—pinakaligtas, epektibo at sulit—at siyang pangunahing binibili ng gobyerno. pagbili at pamamahagi. kapag pasado na sa fda, dapat bumili ang doh ng mga gamit sa fp, magbahagi sa mga pagamutan ng gobyerno, at subaybayan ang paggamit. puwede ring magkusa ang mga lokal na gobyerno na bumili ng sarili nilang gamit sa fp. hindi pinapayagang bumili ng emergency contraceptive pills o ecp ang gobyerno. pinipigilan ng ecp ang pagbubuntis sa paraan na katulad ng ordinaryong pills. pero iniinom ito sa panahon ng emergency—tapos na ang sex at walang proteksyon. halimbawa nito: pinilit o ginahasa ang babae, o nabutas ang condom habang nagsesex. oryentasyon sa ikakasal. kailangang dumaan ang lahat ng ikakasal sa responsible parenthood at family planning orientation ng lokal na gobyerno at mabigyan ng certificate bago ikasal. may parusa ang pagpeke ng nasabing certificate. paglaban sa kahirapan. iuugnay ng gobyerno ang programa sa fp sa mga programa laban sa kahirapan, gaya ng national household targeting system for poverty reduction (nhts-pr) at pantawid pamilyang pilipino program (4ps). halimbawa, lahat ng pamilyang nasa nhts-pr ay ipinasok sa philhealth, at sinasagot nito ang bahagi o lahat ng gastos sa fp o rh na mga serbisyo. pagtiyak na maging abot-kamay at libre ang mga serbisyong rh, lalo sa mahihirap philhealth. dapat maglaan ang philhealth ng pinakamataas na benepisyo para sa mga seryoso at nakamamatay na kundisyong rh—gaya ng hiv at aids, kanser sa suso at ari, kumplikasyon ng pagbubuntis at panganganak, at ibang kundisyon kaugnay ng menopause. mobile health care service (mhcs). maaaring maglaan ang pambansa o lokal na gobyerno ng mhcs—mga sasakyang panglupa o tubig na mag¬dadala ng impormasyon, gamit at serbisyong rh sa mga lugar na nangangailangan. katuwang ito ng mga ospital sa probinsya, lungsod, distrito o munisipyo. tatauhan ito ng mga skilled health provider at may mga gamit pang-edukasyon gaya ng telebisyon. teknikal na tulong at mga barangay health worker (bhw). sagutin ng doh ang pagbibigay ng impormasyon at pagsasanay sa mga lokal na gobyerno. sagot naman ng mga lokal na gobyerno, gamit ang teknikal na tulong ng doh, ang pagsasanay sa mga bhw at iba pang nagboboluntaryo para ipalaganap ang rh. magbibigay ang doh ng kagamitan at supply para sa mga bhw para matupad nila ng mas epektibo ang gawain. maglalabas ang pambansang gobyerno ng iba pang tulong para sa mga bhw, posible pati pandagdag sa honorarium. mga taong may kapansanan. sisikapin ng mga lungsod at munisipyo na matanggal ang mga hadlang sa rh sa mga taong may kapansanan. gagawin ito sa pamamagitan ng pisikal na pag-aayos (hal. rampa at wheelchair) at transportasyon para mas madaling maabot ang mga lugar na may impormasyon, supply at serbisyo; pagpa-angkop ng mga kagamitan at proseso; pagpadami ng impormasyon na naka-braille (para sa bulag), sign language (para sa bingi); at simpleng salita at mga larawan (sa hindi nakakabasa); patuloy na edukasyon sa mga health worker tungkol sa kalagayan at karapatan ng mga taong may kapansanan; at pagtaas ng kaalaman ng publiko at pagtanggal ng diskriminasyon. pagpapalaganap ng impormasyon. dapat magpatakbo ang doh at mga lokal na gobyerno ng malakas at tuloy-tuloy na kampanya gamit ang iba’t ibang midya at paraan ng pagpapaliwanag. layon nito na tumaas ang kaalamang publiko tungkol sa pagproteksyon at pagpalaganap ng rh at karapatan sa rh. regular na rerepasuhin ang mga materyal ng kampanya para matiyak na mabisa at makabuluhan. pagbibigay sa kabataan ng edukasyon tungkol sa rh at sekswalidad na angkop sa edad at pag-iisip angkop sa mga adolescent o kabataang edad 10-19 ang edukasyon na dapat ibigay ng gobyerno. magsasanay ng mga guro na magtuturo. gagawin kapwa sa regular at alternatibong sistema ng edukasyon. ipapaloob ang usaping rh at sekswalidad sa angkop na mga aralin gaya ng values formation o pagkilala sa tama’t mali; pagprotekta sa sarili laban sa diskriminasyon; sekswal na pang-aabuso at karahasan laban sa kababaihan at kabataan, at iba pang katulad na karahasan; pagbubuntis ng teenager o bata; mga pagbabago sa katawan, damdamin at relasyon-sa-lipunan ng mga adolescent; karapatan ng kababaihan at mga bata; responsableng asal ng kabataan; pagiging lalaki’t babae at pagsulong sa lipunan; at pagiging responsableng magulang. department of education ang gagawa ng kurikulum na gagamitin ng lahat ng paaralang pampubliko. puwede ring gamitin ng mga pribadong paaralan ang nasabing kurikulum. sa bawat antas, ikokonsulta ang laman at paraan ng pagturo sa mga magulang, guro, grupong pangkomunidad at ibang interesadong grupo. proteksyon ng rh law at mga bawal gawin health provider. kung nasa emergency o manganganib ang buhay ng pasyente, bawal tumanggi na magbigay ng serbisyong rh ang kahit sinong health provider, nasa pribadong sektor man o gobyerno, na may kakayahang magbigay. halimbawa, dapat tanggapin nang maayos at lunasan ang nagpalaglag na dinudugo o may ibang komplikasyon. bawal magbigay ng maling impormasyon, emergency man o hindi. pinag-iba ng korte suprema ang pag-ayaw magbigay ng impormasyon sa pagbigay ng maling impormasyon. kung nais tumanggi ng health provider na magbigay ng impormasyon, referral o serbisyo, kailangan na: a) nakarehistro siya sa doh bilang “conscientious objector” o tumatanggi dahil may malalabag na pananampalataya; b) bukas sa mga pasyente ang ganoong pagtanggi sa pamamagitan ng nakapaskel na impormasyon; at c) nakalista ang mga serbisyong ayaw niyang ibigay. kung hindi ginawa ang tatlong hakbang bago tumanggi, may paglabag sa batas ang health provider. mga ospital at pagamutang pribado. katulad ng health provider, bawal tumanggi na magserbisyo kung nasa emergency o manganganib ang buhay ng pasyente. bawal din magbigay ng maling impormasyon, emergency man o hindi. kung nais ng pamunuan na tumanggi ang buong pagamutan na magbigay ng impormasyon, referral o serbisyo, kailangan nilang: a) magbigay ng katibayan na pag-aari ito at nasa pamamahala ng relihiyosong grupo, o kaya ay isa itong specialty hospital (pili lamang ang serbisyo) na hindi para sa buntis o nanganganak; b) ipatala sa doh ang mga fp na ayaw nilang ibigay at dahilan kung bakit; at c) maglagay sa pasukan ng pagamutan ng malinaw na talaan ng mga serbisyong rh na hindi binibigay. kung hindi ginawa ang tatlong hakbang bago tumanggi, may paglabag sa batas. opisyal ng gobyerno, halal o tinakda, na tungkulin ipatupad ang batas. personal mang gagawin o ipapagawa sa tauhan, hindi puwedeng “ipagbawal o gipitin” ang pagbibigay ng legal at ligtas na serbisyong rh, kasama na ang fp. bawal ding gumamit ng “puwersa, pamimilit o panunuhol” para mag-rh na serbisyo ang tao. bawal din na “umayaw maglaan, mag-aproba o maglabas ng budget” para sa serbisyong rh. bahagi ang mga ito ng sec. 23-b ng batas na pinanatili ng supreme court. pero maaaring maging “conscientious objector” ang mga opisyal ng gobyerno. ito ang pasya ng supreme court sa pagtanggal nito ng parusa sa opisyal na “hindi susuporta” sa mga programang rh o sa “gagawa ng anumang bagay na hadlang” sa pagpapatupad ng batas. bilang “conscientious objector,” maaari lamang silang tumangging magbigay ng rh na impormasyon, referral o serbisyo sa mga pasyenteng wala sa emerhensya o hindi manganganib ang buhay. bawal pa ring magbigay ng maling impormasyon. maaaring gawin ito ng mga opisyal ng health department (hal. city o municipal health officer), opisyal ng pampublikong ospital, o opisyal ng gobyerno na manggagamot at tumitingin pa rin ng pasyente. natalakay na sa taas (p. 18) ang mga dapat nilang gawin bago makatanggi. employer. bawal ang pagpilit sa isang aplikante o empleyado na gumamit o hindi gumamit ng fp bilang kundisyon para matanggap o makapagpatuloy sa trabaho, itaas ang puwesto o mabigyan ng benepisyo. bawal din gamitin ang pagbubuntis o bilang ng anak na batayan para hindi tanggapin o kaya ay tanggalin sa trabaho. kahit sino. bawal magpeke ng certification mula sa lokal na family planning office na nakatanggap ng impormasyon sa rh bago magpakasal. kompanya, ahente o distributor ng gamot, lokal man o dayuhan. bawal ang direkta o indirektang sabwatan sa mga opisyal ng gobyerno sa pagbili, pagbahagi at pagbenta ng mga gamit para sa modernong fp. saang antas ng sistemang pangkalusugan puwedeng makakuha ng serbisyong rh? ayon sa implementing rules and regulations, ilalatag ng doh at mga lokal na gobyerno ang service delivery network—mga provider at serbisyong ibibigay—mula barangay health station hanggang ospital. narito ang minimum na serbisyong rh sa bawat antas: barangay health station (bhs) • impormasyon tungkol sa fp, tamang panganganak at magpapaanak, nutrisyon sa bata, pagpapasuso, pangangalaga sa buntis at kasisilang na sanggol, kalusugan at rh ng kabataan, atbp. • pagkausap at pagpayo (counseling) • pagpapasimula at pag-dispense ng mga injectable, pills, condom, gamit sa natural fp, bakuna, bitamina't mineral, atbp. mga health professional na nakapagsanay ang gagawa. • pagpapatuloy ng pag-supply ng pills at condom ng mga boluntaryong tauhan (mga bhw atbp.) • referral sa tubal ligation, vasectomy, komplikadong pagbubuntis at iba pang hindi kaya ng bhs • pagkilala, tala, ulat at refer ng mga pandarahas sa kababaihan, bata at katulad na kaso iba pang pagamutan para sa primary care gaya ng rhu (rural health unit) o malaking health center • lahat ng nagagawa ng bhs • pagkausap, pagpayo at referral sa hirap magbuntis, kabataang may problema sa rh, may problema sa pag-iisip • pagkabit at tanggal ng iud • pangangalaga sa iba’t ibang sakit ng mga bata • screening at paglunas ng mga impeksyon sa ari o mula sa pagtatalik • para sa mga babaeng nagpalaglag, pagkilala, paglunas at referral, na hindi mapanghusga • iba’t ibang screening, gaya ng pap smear, eksaminasyon sa suso, atbp. • pagsisikap na magawa pa ito, ayon sa pangangailangan ◦ pagpapaanak; prenatal at postnatal na pangangalaga ◦ pangangal